Η Συμφιλίωση: Τριαδική Προσέγγιση

από τον π. Vladimir Zielinski (Ρώσσο Ορθόδοξο)

Ο μεγάλος Ρώσος διανοούμενος του 19ου αιώνα, Νικόλαος Φεντόροφ είπε: «Το κοινωνικό μας πρόγραμμα είναι η Τριάδα.» Σήμερα, μπορούμε να πούμε, δικαιολογημένα, σχεδόν το ίδιο πράγμα: το πρόγραμμά μας συμφιλίωσης είναι επίσης η Τριάδα, γιατί η ίδια η ουσία της Τριάδας είναι η κοινωνία και η αγάπή, Στους κόλπους της Αγία Τριάδας είναι το ίδιο Πράγμα. Κοινωνία- αγάπη ενώνει τα τρία Πρόσωπα στο εσωτερικό της θείας ουσίας και η χριστιανική μας πίστη, αν δοκιμάσουμε να την αναλύσουμε σε στοιχεία, αποτελείται επίσης από κοινωνία, αγάπη, ελπίδα, χαρά , φόβο, τη βεβαιότητα μιας ορισμένης παρουσίας και έκπληξη, θαυμασμό. Ας αρχίσουμε από τον θαυμασμό, γιατί πριν σκεφθούμε, πρέπει να ξέρουμε να θαυμάζουμε. Πρέπει να σταματάμε και να βυθιζόμαστε σε μια προσευχόμενη σιωπή, για να εισχωρήσει μέσα μας το Τριαδικό μυστήριο, να μας αναλάβει, να μας αγκαλιάσει, να μας ενώσει.

Ο θαυμασμός μπροστά στην Αγ. Τριάδα δεν είναι ένα παροδικό αίσθημα, αλλά ένας τρόπος να Την αφήσουμε να αποκαλυφθεί μέσα μας. Αν αναζητούμε την ενότητα και τη συμφιλίωση στο στοχαστικό θαυμασμό και τη λατρεία φτάνουμε επίσης στην ενότητα μέσα στην αποκάλυψη του μυστηρίου, που ενώνεται από κοινού και στο τέλος μπορούμε να φτάσουμε, με την χάρη του Αγίου Πνεύματος, στην ενότητα μέσα στη σκέψη, στην εμπειρία και στους τριαδικούς τύπους που εκφράζουν το ακατανόητο.

Θα προσπαθήσω να προσεγγίσω το ακατανόητο έτσι όπως το βλέπει και το βιώνει η Ορθόδοξη Εκκλησία μου. Όμως πιστεύω ότι η ενόραση του Θεού στο βάθος της είναι κοινή για όλους εμάς. Διαφωνούντες στους συλλογισμούς, είμαστε κρυφά ενωμένοι σ’ αυτή την ανέκφραστη πραγματικότητα που φανερώνεται ανοιχτά ή κρυφά. Ο δρόμος για τη συμφιλίωση είναι εδώ, καθ’ οδόν προς το μυστήριο που βρίσκεται στην προέλευση του ανθρώπου.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από το ορατό κι ας πάμε προς την αποκάλυψη του αόρατου, στα ίχνη που άφησε το φως και σαν σημείο εκκίνησης ας πάρουμε τα λόγια του Αγίου Ιωάννη, στην αρχή του Ευαγγελίου του.
"«Κανείς δεν είδε ποτέ τον Θεό, μόνο ο μονογενής Υιός, που είναι μέσα στην αγκαλιά του Πατέρα, Εκείνος μας τον έκανε γνωστό.» " (Ιωαν. 1, 18)

1. Οι εικόνες Του Χριστού.

«Εκείνος μας τον έκανε γνωστό».Μπαίνουμε στην άβυσσο της Τριάδος από την πόρτα του μονογενούς Υιού. λέει ο Χριστός. Αυτά τα πρόβατα είναι οι ψυχές μας, τα σώματά μας, οι σκέψεις μας. Απ’ αυτή την πόρτα, ανοίγει η άβυσσος και ο Θεός μπαίνει και εγκαθίσταται στην ανθρώπινη οικογένεια. Ο Χριστός είναι η πόρτα της όρασης, επειδή είναι ορατός, μπορούμε ν’ ακούσουμε τη φωνή του, μπορούμε ακόμη και να αγγίξουμε το χέρι του. Όμως όταν τον πλησιάζουμε, αγγίζουμε το αδιερεύνητο. Μπαίνουμε στο μυστήριο, στο ανέκφραστο.

Εμείς οι άνθρωποι κατοικούμε δίπλα σ’ αυτό το μυστήριο, στα σύνορά του. Μας προκαλεί από παντού. Δεν μπορούμε να Τον πιάσουμε ούτε από τις σκέψεις που τον εκφράζουν, ούτε από τα λόγια που γυρεύουν να Τον περιγράψουν. Αλλά ότι μας κάνει ανθρώπους, έχει τις ρίζες του στον Χριστό και στην άβυσσο που ξεγυμνώνει και αποκαλύπτει. Χάρις σ’ Αυτόν είμαστε προικισμένοι με την αντίληψη του καλού και του κακού, με τις εικόνες της ομορφιάς και της ασχήμιας, με την προαίσθηση του παραδείσου και της κόλασης. Αυτή η άβυσσος που είναι κρυμμένη μέσα μας είναι η χώρα της νοσταλγίας μας κι αυτού του αγωνιώδους ερωτήματος μπροστά στο θάνατο που είναι αναπόσπαστο από τον άνθρωπο. Όλα αυτά τα ανθρώπινα πράγματα είναι σαν να φωτίζονται από μέσα απ’ αυτό το φως που αναδύεται από τα βάθη του μυστηρίου. Ότι είναι πραγματικά ανθρώπινο, μπορεί να χρησιμεύσει σαν αγγελιαφόρος του άμεσος ή έμμεσος.

I«Ο Λόγος ήταν το αληθινό φως που φωτίζει κάθε άνθρωπο» (Ιωαν. 1, 9) Το φως αγγίζει τον καθένα μας, αλλά συχνά δεν μπορεί να κατονομαστεί. Δεν είναι όμως αίνιγμα ανεξήγητο. Και το σκοτάδι δεν μπορεί να το αγγίξει. Και για τον λόγο αυτό, το μάτι συνηθισμένο με το ανακάτεμα του φωτός και του σκότους, το διακρίνει με δυσκολία. Είναι η καρδιά που πρώτη το αναγνωρίζει γιατί το φως φωτίζει στο βάθος της. Όμως παντού αφήνει ίχνη από την παρουσία του, από τη διαμονή του. Το φως μιλάει. Το φως φωτίζει από το εσωτερικό της σιωπής, το πρόσωπο σκιαγραφείται στο βάθος του μυστηρίου. Αυτό το εσωτερικό πρόσωπο είναι χαραγμένο σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι σαν προσωπικό μήνυμα για τον καθένα μας. Μένει συχνά ανώνυμο, όταν δεν θέλουμε να το δούμε, αλλά μεσ’ από την ανωνυμία του μας καλεί στο διάλογο, στην αναγνώριση. Μας κοιτάζει μας διερευνά, μας ακούει. Αποκαλύπτεται ασταμάτητα, αλλά για την αληθινή συνάντηση, πρέπει να τον διαλέξουμε, να κάνουμε ένα βήμα προς αυτόν, πρέπει να Του πούμε: Εσύ.

Το Μυστήριο, το Φως, το Πρόσωπο – αυτές οι τρεις λέξεις μου έρχονται πρώτες όταν σκέπτομαι την άμεση εμπειρία του Χριστού. Είναι κοινές για όλους. Κάθε χριστιανός ξέρει ότι είμαστε διαλεγμένοι από Εκείνον σαν φίλοι Του, αδελφοί Του, συμπολίτες Του που κατοικούν την ίδια γη και προορίζονται για τον ίδιο ουρανό. Η πίστη μας πηγάζει από την αναγνώριση, τη συνάντηση.

Ο άνθρωπος είναι πλασμένος σαν κάποιος που πρέπει να συναντήσει κάποιον άλλο. Αυτή η συνάντηση είναι πιο οικεία απ’ οποιαδήποτε άλλη οικειότητα, και συγχρόνως είναι κοινωνική. Μέσα στο λόγο του Χριστού, ο καθένας μπορεί να αναγνωρίσει έναν άλλο που γίνεται ο πλησίον του ο αδελφός του, και έτσι όλοι κάνουμε την αδελφότητα του λόγου. «Μίλησα ανοιχτά στον κόσμο» λέει ο Χριστός και ο καθένας μπορεί να Τον ακούσει Ο Χριστός μιλάει ανοιχτά στον κόσμο και μυστικά μέσα στις καρδιές. Έτσι λοιπόν, ο λόγος που «ήταν στην αρχή με τον Θεό» γίνεται το μυστήριο για το ανθρώπινο άτομο. (Λουκ. 11, 35), η εικόνα του Θεού, το πρόσωπο του Χριστού στα βάθη της ύπαρξής μας, «αποτελεί» την αρχή του θείου μέσα στον άνθρωπο. Βρισκόμαστε πάντα καθ’ οδόν προς αυτή την πηγή, ή προς τον Χριστό που μας αφήνει να Τον συναντήσουμε, να Τον ανακαλύψουμε εκ νέου.

Πόσες ανακαλύψεις έχουν γίνει σ’ αυτούς τους είκοσι αιώνες; Πίστευαν πως ο Χριστιανισμός υπέστη ήττα τον 19ο αιώνα. Τον 20ο αιώνα, οι ειδωλολατρικές ιδεολογίες κατάφεραν να γιορτάσουν το θρίαμβο τους αλλά σήμερα, στην αυγή της νέας χιλιετίας, γίνεται πιο φανερό ότι επόμενος αιώνας (όπως άλλωστε όλοι οι αιώνες μετά την Ενσάρκωση) θα είναι του Χριστού.

Το Ευαγγέλιο δεν είναι ακόμη προσιτό στον κόσμο, όχι από άποψης γεωγραφικής, αλλά στην ολότητά του, στο βάθος του, σε όλη την άγνωστη χάρη του. Ο Χριστός φαίνεται ότι αποσύρεται μερικές φορές στη σκιά της ιστορίας, αφήνεται να διωχθεί, αφήνεται να χλευαστεί, για να φανερωθεί εκ νέου, με τρόπο απρόσμενο. Ο χυμός των λόγων του είναι πιο δυνατός από τη «σοφία αυτόυ του αιώνα». Οι βλαστοί του διαπερνούν όλους τους μηχανισμούς της σκέψης, ακόμη κι αυτούς που ονομάζονται χριστιανικοί. Θυμάμαι τα λόγια του Τeilhrd de Chardin πως μετά από κάθε κρίση στην ιστορία, ο Χριστός εμφανίζεται εκ νέου μ’ ένα απρόσμενο βάθος, μ’ ένα νέο φως. Αυτό θα γίνεται στο μέλλον ως τη στιγμή που θα έρθει, γιατί δεν είναι οι άνθρωποι που δημιούργησαν τον Χριστό, αλλά ο Πατέρας που τους έπλασε μέσα στον Υιό Του και τους έδωσε μια σπίθα από το Πνεύμα Του. Και το Πνεύμα θα παραμείνει η μητέρα που κάνει τις ψυχές μας να αναγεννιόνται - στην απρόσμενη αγιότητα, στη νέα ανακάλυψη – τον Χριστό που σήμερα και στους αιώνες είναι ο ίδιος, αυτός που σώζει, αυτός που ενώνει.

II. Το Άγιο Πνεύμα και η μεταλλαγή των δώρων

«Μακάριοι όσοι δεν είδαν και πίστεψαν» λέει ο Χριστός.

Η γνώση μας για τον Χριστό μοιάζει με εικόνα σχεδιασμένη από Εκείνον που τον γνωρίζει πραγματικά. «Κανείς δεν γνωρίζει πραγματικά τον Υιό παρά μόνο ο Πατέρας, ούτε τον Πατέρα τον Ξέρει κανείς πραγματικά, παρά μόνο ο Υιός, καθώς κι Εκείνος στον οποίο θέλει ο Υιός να τον φανερώσει» (Ματθ. 11, 27). Αυτή η αποκαλυπτική πράξη που τη θέλει ο Πατέρας, είναι έργο του Αγίου Πνεύματος. Τα ονόματα του Χριστού που τα βρίσκουμε στη μνήμη μας, στην καρδιά μας, είναι ονόματα που τα δίνει το Άγιο Πνεύμα. Η εμπειρία μας του Αγίου Πνεύματος είναι η φανέρωση του Αγίου Πνεύματος. Αλλά μένει πάντα αόρατο, ασύλληπτο."

Το όνομα του Θεού είναι έξω από κάθε τι που ο άνθρωπος είναι ικανός να πει με το στόμα ή να προσδιορίσει με τη σκέψη του. Οι αδελφοί μας εβραίοι και μουσουλμάνοι έχουν χίλιες φορές δίκιο να το προστατεύουν. Όμως υπάρχουν λέξεις αγγελιοφόρες, λέξεις –εικόνες, λέξεις που ενώνουν τη φωτιά που δημιούργησε τον κόσμο με την ομορφιά του, κι αυτή τη μικρή σπίθα πίστης που καίει μέσα μας. Η πρώτη απ’ αυτές τις λέξεις είναι η αγάπη. Δεν πρόκειται για συναισθηματική αγάπη αλλά κατ’ αρχήν για ένα σύνδεσμο που μας ενώνει, εμάς τους θνητούς, με τον ακατάληπτο και απερίγραπτο Θεό, όπως λέμε στη λειτουργία. Πρόκειται για κάποια μυστηριώδη κοινή ουσία που υπάρχει ανάμεσα στον Θεό και σε μας για την αλήθεια που είναι η ίδια για τον ουρανό και τη γη, για το θαύμα της παρουσίας του Θεού ανάμεσα μας. Είναι παρών όχι σαν ιδέα μακρινή, αλλά σαν φίλος, αυτή η άβυσσος αγάπης είναι το Άγιο Πνεύμα.

Όταν το επικαλούμαστε το όνομα της Αγίας Τριάδος, του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος δεν ομολογούμε μόνο μια ορισμένη θέα του Θεού, αλλά είμαστε ήδη στο κέντρο αυτού του μυστηρίου που είναι μπροστά μας ανοιχτό. Και είμαστε ήδη ενωμένοι στην αγάπη «που πλημμύρισε τις καρδιές μας δια του Αγίου Πνεύματος» όπως λέει ο απ. Παύλος (Ρωμ. 5, 5). Αυτό που ονομάζουμε Αποκάλυψη έγκειται σ’ αυτή την έκχυση του μυστηρίου της αγάπης, που την αποκάλυψε το Πνεύμα.

Αυθόρμητα, απαντάμε με την ευγνωμοσύνη. Αλλά η ευγνωμοσύνη είναι κι αυτή έργο του Πνεύματος. Ο Υιός που φανερώνει τον Πατέρα μέσω του Υιού είναι κι αυτό έργο του Πνεύματος. Η καρδιά που εξαγνίζεται για να δώσει χώρο στον Θεό είναι κι αυτό έργο του Πνεύματος. Αυτά τα έργα είναι τα τρία συνθετικά της πίστης μας. Αλλά η πίστη είναι καταρχήν η απάντηση στην αγάπη. Το Πνεύμα αποκαλύπτει τον Πατέρα. Το Πνεύμα ξυπνάει τη μνήμη μας. Το Πνεύμα μας υποβάλλει τα λόγια της Προσευχής. Το Πνεύμα είναι η ανταλλαγή των δώρων ανάμεσα στον Θεό και σε μας, των μικρών μας δώρων, των μικροσκοπικών προσπαθειών μας και των τεράστιων δώρων του Θεού που μας ξεπερνούν.

Το θαύμα του Χριστιανισμού έγκειται στην Παρουσία του Θεού ανάμεσα μας. Όχι μόνο « ο Θεός είναι στους Ουρανούς κι εσύ είσαι στη γη» είναι η αρχή όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών, αλλά ο Θεός είναι μαζί μας, με το Λόγο Του, τη Χάρη Του και την αγάπη που έβαλε στη μνήμη μας και στην καρδιά μας.

Δεν είμαστε άξιοι να υπηρετήσουμε μέσα σ’ αυτή την κατοικία εξαιτίας των αμαρτιών μας, των αδυναμιών μας και των ορίων μας ενώπιον του Κυρίου, και συγχρόνως μας επιτρέπεται η είσοδος στα Άγια των Αγίων. Ο Ιησούς είπε: «Αν κάποιος με αγαπά, θα τηρήσει το λόγο Μου και ο Πατέρας Μου θα τον αγαπήσει και θα έρθουμε σ’ αυτόν και θα κατοικήσουμε μαζί του» (Ιωαν. 14, 23). Η ανατολική παράδοση αντιλαμβάνεται αυτή την κατοικία με την έννοια την πλέον προσωπική και συγκεκριμένη, ως την κατοικία του Θεού, που κτίστηκε μαζί μας και μέσα μας. Ας ακούσουμε την ορθόδοξη λειτουργία: μπορεί να ταυτισθεί με την κατασκευή της θεία κατοικίας μέσα στην κοινωνία των πιστών και μέσα στην ανθρώπινη καρδιά. Αυτή η κατασκευή επιτελείται με τα μέσα της τέχνης, της προσευχής, ακόμη και των συναισθημάτων μας. Στη μυστηριακή έννοια, αυτή η κατασκευή επιτελείται με την μετουσίωση του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα του Χριστού. Όμως η μυστηριακή Ευχαριστία είναι το σημάδι της Ευχαριστίας της δημιουργίας, περί της οποίας μιλούσε ο καθολικός θεολόγος Teilhard de Chardin και ο ορθόδοξος θεολόγος Ιωάννης Ζηζιούλας. Η Ευχαριστία στην άμεση και πνευματική της έννοια, είναι η ευγνωμοσύνη του υιού ή των υιών που θυμούνται την αιώνια θυσία του Κυρίου. Αυτή η μνήμη μεταμορφώνεται στο μυστήριο σε σωματική και πνευματική ένωση με τον Θεό μας. Βρισκόμαστε μέσα στην κατοικία του Χριστού και του Πατέρα Του ή μέσα στην ένωση της αγάπης, δηλαδή μέσα στο Πνεύμα που αλλάζει, που μεταμορφώνει, που πραγματοποιεί αυτή την ένωση.

Τι κάνει το Άγιο Πνεύμα; Μπαίνει μέσα στην αγάπη και την επιθυμία του άνδρα και της γυναίκας, δημιουργώντας μια άλλη ύπαρξη, μια άλλη ψυχή, έναν άλλο ναό του Θεού. Αγγίζει το πρόσωπο του ζώου που έχει προικισθεί με σκέψη, γίνεται ανθρώπινο πρόσωπο με την ομορφιά του, το αίνιγμά του, τα μάτια του, που συνάντησαν το βλέμμα του Θεού. Κατεβαίνει στην απλή ανθρώπινη τροφή και γίνεται κατοικία του Θεού, Σώμα και Αίμα Του, η θυσία Του και η αγάπη Του.

Η λέξη – κλειδί αυτής της πράξης, αυτής της ανήκουστης αλλαγής, είναι η μετουσίωση.

The transmutation of our fragile memories into sacred memory.
The transmutation of our thoughts and feelings into the mystery of faith
The transmutation of the community of the faithful into the Church.
The transmutation of human love into the temple of the Holy Spirit
The transmutation of our food into the sacrifice of the Lord

Each time, the new reality appears and builds itself from the elements of this world. This temporary earthly reality has its roots in another reality, eternal and heavenly, which surpasses us infinitely. It unites without confusing them two orders of being and creates a new reality, divino-human, which carries the principal message of Christianity: God has given the gift of the transmutation of his existence in our life and that gift is always achieved through the action of the Spirit. The action of the Spirit signifies that what God gives us is united to man and becomes divine. The most radical transmutation is that which makes us into citizens of the Kingdom.

In the long and difficult process of transforming our souls and bodies to prepare them for the Kingdom, one part belongs to man, the other to God. Man becomes God’s associate and participates in the common task, in the work of transmutation or transfiguration of humankind into Christ. But in order that this task may be achieved, another transmutation must occur: that of divided, often opposed communities into a united family.

The Spirit makes Christ present and near, but glorified Christ sends us the Spirit. They are two reciprocal missions of those two hands of the Father, as St. Irenee says. The Orthodox Church declares that the Spirit proceeds from the Father and becomes the splendour of the Son, but the Spirit illuminates the Son not only at the side of the Father but also in us, in our hearts, in our lives. The Spirit penetrates our conscience and creates a kind of reciprocity, of correlation, that is the capacity of knowing the Son and, through the Son, the Father. Now, true knowledge can happen only in the conciliarity of our souls, of our consciences, in the sacrament of reconciliation before our common Father.

III. The revelation of the Father through the mirror of liturgy

There are a thousand reflections of the invisible Father in the reality that is accessible to man. "The heavens declare the glory of God, the vault of heaven proclaims his handiwork; day discourses it to day, night to night hands on the knowledge" (Ps 18.1). If we lend an ear to the knowledge conveyed by heavens, days, nights, mountains, clouds, rivers, herbs, we’ll say that the Son has made it appear, that he has incarnated it everywhere, that the invisible Spirit has made it present in the glory of being. But here we choose a praying man as a witness to the Father, a liturgical man as His son who loves the One he knows "as if seeing the invisible," according to the words of St. Paul.

In the environment of the Byzantine liturgy, created by prayer and spiritual experience, we can get closer to the Father, speak to Him informally (In French: Lui dire "Toi") as Christ Himself did. The miracle of the liturgy, which only opens itself to the eyes of faith, is our future, the Body of Christ, that is in the transmutation of our selves. And, inasmuch as we are His Body, we become seers, the Trinitarian mystery reveals itself to us. Prayer transmits us the knowledge of the One who cannot be known. "No one knows the Father except the Son and those to whom the Son chooses to reveal him" (Mt 11.27).

The Son reveals the Father to us in the place and time where He is Himself present. There are a thousand ways to approach the Father (through beauty, the wisdom of creation, the human face), but, to avoid falling into vague and worn out words, we take the royal way, that of the Oriental liturgy. Here we approach the Father in incredible and redoubtable intimacy. Here we are so close to Him that we are like Moses who was forced "to cover his face, afraid to look at God" (Ex 3.6). But it is the liturgy itself which gives us the courage, because it is Christ who is looking at the Father with our eyes, it is Christ who is praying with our words.

But let’s examine more closely the steps (symbolic and approximate, of course) of this revelation of the Father as it is developed in the Eucharistic celebration.

The first part could be called the liturgy of memory. The rite of preparation (or prothesis or proskomidia) is entirely dedicated to the commemoration being celebrated. The prayer said by the priest gathers together around Christ his whole Church, from the Mother of God and John the Baptist to all those near us, living or dead, all those who live in our memory and in our heart. And with Christ, represented by the Lamb (a small loaf of bread which will be consecrated), His whole flock presents itself before the invisible Father:

"Bless us and sanctify us, bless this offering, and accept it upon your Heavenly altar", prays the Church with Christ at the head, because it is the Father who is the recipient of all the liturgical prayers and of the sacrifice itself. The Father looks at us, listens to us, greets us. We perceive His face through "the obscure mirror" (1 Co 13.12) of our words, our supplications, and that face is that of love and compassion.

In this gathering of names and memories, memory becomes a sacrament, a sign of unity... and of division. The "other sheep that are not of this fold", as Christ says (Jn 10.16) are forgotten, left outside. For this reason every liturgy, for me as a celebrant, is a silent and urgent call to reconciliation not only in our sentiments but in the mystical and sacramental Body of Christ.

We proceed toward the liturgy of the Word; in the Orthodox church it is called the liturgy of the catechumens, but I would rather call it the liturgy of initiation. We are now being introduced, carried, initiated into the vision of the "new creature" renewed in Christ. With the words of Psalm 102, we enter the prayerful dialogue of man with his soul seized with admiration and wonder. "Bless Yahweh, my soul, bless his holy name, all that is in me". The son discovers and confesses the Father through His works. Right away the liturgy proclaims the revelation of Christ (Only begotten Son and Word of God, although immortal You humbled Yourself for our salvation, taking flesh...) and a few minutes later the choir sings the Beatitudes. Each beatitude is like a reflection which allows us to see the reality of Heavens in the secret of the human heart. With the beatitudes, we anticipate our transfiguration of children of the Father into the only Son. "We now pray in Christ and He with His Holy Spirit prays in us who are gathered in His Name" (Fr. A. Schmemann). And that prayer achieves in itself the unity that has been initiated.

The liturgy of the catechumens is realised in the metanoia which signifies the change of the heart. From this change proceeds the beginning of the liturgy of the faithful which I dare call the liturgy of adoption. It is the adoption by the Father in Christ who makes us discover the face of the invisible Father. We approach Him like the Angels. - "We who mystically represent the Cherubim", sings the choir. We see the face of love as Christ saw it, because we are adopted by the Father in the Eucharist. "The soul", says St. Maxim the Confessor, "with a dignity equal to that of the holy angels, is led to adoption according to grace by means of the same identity".

This identity with Christ is a central point, more mysterious and incredible, of every liturgical action. Here is revealed the mystery of the Church as communion and as adoption. We enter this mystery through the sacrament of the Eucharist, through the transmutation of the bread and wine into the Body and Blood of Christ. The adoption is a mystery of the Eucharistic and spiritual identity, through the grace of the transmutation of humankind in Christ, through the transfiguration of the members of the Church into the Body of Christ. "The spiritual man is the Church," adds St. Maxim the Confessor, "and the mystical Church is man."
In the formula of the anamnesis, after the words of Christ: "Take, eat..." come the words of Christ himself addressed to the Father: "We offer to You these gifts from Your own gifts in all and for all". Christ’s sacrifice has become our offering in the liturgy; we enter into mystical, spiritual, sacramental communion with the Father Himself.

The revelation of the Father is open in the Church, yet we are often outside. The presence of Christ is revealed but, without Christ living in us, in our hearts, we can be blind to His presence. The liturgy puts important questions to man: who are you? Where are you? With whom are you? With Christ or with his enemy? Are you truly united and reconciled with those around you, with your brothers, with the others? But those questions come from answers already given. The liturgy leads us into the Father’s bosom and presents us with a triple image of man: a sinner who repents, an angel who serves the glory of God, and a Christ who knows His Father and our Father from within, in Spirit.

In the Trinitarian approach the challenge of unity is becoming clearer. There are three ways of solving this problem. We can pursue our long-drawn-out theological discussions and ask for a solution in yet a thousand or two thousand years.. We can proclaim unity and reconciliation with the finest sentiments as if all those centuries-old divisions had never existed and the differences were nothing more than the invention of a few medieval fogies. In a burst of enthusiasm, we can sign a contract to decree unity and reconciliation effective the day after, or the next, or any date we will find suitable.

Finally, we can enter into the mystery of the other, into the intimacy of his relation to God, into his vision of God, and try to share it, to live it truly. It is here, in the intimate space of prayer, of contemplation, of wonder and repentance that the call of the divine Bridegroom, of the Trinity, of Christ, speaks to our heart: "May they all be one. Father, may they be one in us, as you are in me and I am in you, so that the world may believe..." (Jn 17.21)

I have proposed to you the Orthodox vision of the Trinity and I invite you to share it with me. That doesn’t mean that I refuse to enter into other visions, on the contrary; but I think that true reconciliation, before being celebrated on the public squares, must be concluded in everyone’s house.

That means that the unity in Trinity, a reconciliation stronger and deeper than that of enthusiasm or theological formulas, must begin in the mystery shared and lived together. It opens our hearts, and even our heart of hearts, to the others, beginning with love for the others. But love, as we have said before, is already the communion to the Holy Trinity. The key to unity is to be found in us, in the Trinitarian life itself to which we communicate. We must find it in our hearts open to the Trinity which already unites us. "For where your treasure is, there will your heart be also", says Christ (Luke 12:34). For, on the reconciliation of the hearts, he celebrates Himself the sacrament of unity.