Η Αγία Τριάς

Του ρωμαιοκαθολικού π. Rene Laurentin

Γιατί σας μιλώ σήμερα για την Αγία Τριάδα;

Το ερώτημα αυτό μας φέρνει πιο κοντά στη Βασούλα, που έχει μία στενή, άμεση και προσωπική επαφή με τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος και μας κάνει να τα αγαπάμε. Το βρίσκω αποθαρρυντικό να μιλώ γι’ αυτά ενώπιόν της, διότι τα γνωρίζει καλύτερα από εμένα, διαισθητικά και προσωπικά, αλλά στους μυστικούς αρέσει η αληθινή θεολογία, εκείνη η οποία θεμελιώνεται στη συνοχή των μυστηρίων. Η κυρία Ρ., που πέθανε στις 14 του περασμένου Ιανουαρίου, και στην οποία είχα συστήσει τη Βασούλα, είχε επίσης ανάλογες εμπειρίες. Είχε διαβάσει το βιβλίο μου με θέμα την Αγία Τριάδα και χάρηκε που αναγνώρισε στη γλώσσα της Γραφής αυτό που η ίδια ένιωθε και ζούσε άμεσα.

Η Αγία Τριάδα αποτελεί το θέμα του προγράμματος του Πάπα για το έτος 2000, και είναι άξιο λόγου. Το πρόγραμμα αυτό έχει μακρά ιστορία: το έτος των τριών Παπών, ο Παύλος ο Έκτος, έπειτα ο Ιωάννης Παύλος ο Πρώτος, που πέθαναν ο ένας μετά τον άλλο το καλοκαίρι του 1978. Ο Ιωάννης Παύλος είχε εκλεγεί, με κάποια δυσκολία, στις 3 Σεπτεμβρίου. Τον συνέθλιψε η βαρύτητα του καθήκοντος μετά από 33 ημέρες, στις 28 Σεπτεμβρίου. Εκείνο το πρωί ήμουν στη Ρώμη. Καθώς έβγαινα από το δωμάτιό μου, μία καθαρίστρια μου είπε: «Ο Πάπας πέθανε». Σκέφθηκα ότι μου μετέφερε τα νέα με κάποια καθυστέρηση. Όχι, ο Παύλος ο Έκτος πέθανε στις 6 Αυγούστου, αλλά ο διάδοχός του είχε μόλις εκλεγεί. Εκείνη όμως επέμενε: « No, il Papa è morto-Ο Πάπας πέθανε».

Οι καρδινάλιοι επέστρεψαν στη Ρώμη· ο Καρδινάλιος Koenig πλησίασε τον Καρδινάλιο Wyszynski, τον αρχιεπίσκοπο της Πολωνίας που αντιστάθηκε ειρηνικά στον κομμουνισμό, ανοικοδόμησε την πίστη της χώρας του και την οδήγησε στη νίκη. Του είπε – ανάμεσα στους Ιταλούς Καρδιναλίους δεν βρίσκω κάποιον κατάλληλο για Πάπα. Yπάρχει μήπως κάποιος από άλλη χώρα; Τη δική σου ίσως;

Αιφνιδιασμένος ο αρχιεπίσκοπος απαντά:

- Αποκλείεται! Αν αφήσω τη Βαρσοβία ο κομμουνισμός θα είναι ανεξέλεγκτος!

Ο Καρδινάλιος Koenig χαμογελά:

- Δεν σκεπτόμουν εσένα. Δεν υπάρχει εκεί κάποιος άλλος Καρδινάλιος που λέγεται Βοϊτίλα;

- Είναι πολύ νέος, δεν έχει καθόλου πείρα, είναι άγνωστος.

Η συνεδρίαση του κονκλαβίου ( Σ. τ. Μ. συνέλευση των καρδιναλίων που συγκαλείται μετά το θάνατο του Πάπα στη Ρώμη για την εκλογή του διαδόχου του) ήταν κοπιώδης. Καμία πλευρά δεν μπορούσε να επικρατήσει, ούτε αυτή του Benelli που είχε αποκτήσει εχθρούς εκτελώντας πιστά τις σκληρές αποφάσεις του Παύλου του Έκτου και που απεβίωσε το επόμενο χρόνο, ούτε αυτή του Καρδιναλίου Siri: στα 72 του ήταν έξι χρόνια μεγαλύτερος από τον μακαρίτη Λουτσιάνι (Σ.τ.Μ.: ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Ι ονομαζόταν πριν την εκλογή του Albino Luciani). Στη συνέχεια οι ψήφοι δόθηκαν στον Κάρολ Βοϊτίλα. Βλέποντάς τον να κάνει τζόγκινγκ κάθε πρωί στο προαύλιο του Αγίου Δαμάσου πολλοί θα σκέφθηκαν:

- Αυτός δεν πρόκειται να πεθάνει.

Κατά την έβδομη ψηφοφορία έλαβε 3 ψήφους. Χρειαζόταν 75 για να εκλεγεί. Ο όγδοος γύρος ήταν ένας θρίαμβος: 97 ψήφοι σε σύνολο 111. Ο «καρδινάλιος που έκανε τζόγκινγκ» είχε εκλεγεί. Ο Καρδινάλιος Wyszynski επεδίωξε άμεση συνάντηση. Είκοσι χρόνια πριν τον είχε διακόψει κατά την κάθοδο ποταμού με καγιάκ στην Πολωνία για να τον πληροφορήσει ότι τον διόρισε σε επίσκοπο Κρακοβίας. Και τώρα ήταν ο αρχιεπίσκοπος που γονάτιζε ενώπιον του νέου διαδόχου του Πέτρου. Μία φωτογραφία που απεικονίζει τη στιγμή αυτή μας μεταφέρει ένα βαθιά συγκινητικό αίσθημα. Αυτό που δεν μας μεταφέρει είναι τα λόγια του αρχιεπισκόπου:

- Εσύ είσαι αυτός που θα εισαγάγει την Εκκλησία στην τρίτη χιλιετία.

Αυτά τα προφητικά λόγια απετέλεσαν τις κατευθυντήριες γραμμές του προγράμματος του Πάπα: πρώτα Μία σαρακοστή προ των Χριστουγέννων* με τη Μαρία (Totus tuus*), έπειτα ο Υιός, το Άγιο Πνεύμα και ο Πατήρ κατά τα τρία τελευταία χρόνια της προηγούμενης χιλιετηρίδας (1997-1999.) Αφιέρωσα τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής μου ως θεολόγου για να ερευνήσω και να επεξηγήσω αυτό το πρόγραμμα. Νόμισα ότι τελείωσα το 1999 και προς έκπληξή μου εξακολουθεί να είναι απαραίτητο να μιλώ για την Αγία Τριάδα το έτος 2000.

Είχα μελετήσει εις βάθος τη σχέση του καθενός από τα τρία πρόσωπα, πράγμα που μου απέφερε πολλά. Κάθε πρόσωπο είναι ελκυστικό αλλά η τριαδικότητα θέτει κάποια προβλήματα.

- Αποτελεί πολυθεϊσμό, είναι η ένσταση των Εβραίων και των Μουσουλμάνων.

- Είναι παραλογισμός, λένε οι ορθολογιστές, σαν να επρόκειτο για μία μαθηματική επαγωγή: 1=3.

Τρεις φορές μπήκα στον πειρασμό να σταματήσω αυτό το ακατόρθωτο εγχείρημα… Αλλά το φως ήλθε ξαφνικά, μετά από πέντε χρόνια μυωπικών τομεακών σπουδών. Όλα έγιναν φωτεινότερα, η θεολογία, η πνευματικότητα, η φιλοσοφία ακόμη και η επιστήμη, και ιδιαίτερα ο άνθρωπος, η οικογένεια, η κοινωνία… και το μέλλον μας. Όλη η Βίβλος μου φάνηκε ενιαία όπως μία και μοναδική ευθεία που ενώνει την πρώτη Αποκάλυψη του Ονόματος του Θεού με την τελευταία, στην Καινή Διαθήκη:

1. Στην αρχή, η αποκάλυψη στο Μωυσή επί του όρους Σινά.

- Είμαι ο Ων (Έξοδος 3.14)

Έπειτα, πιο λακωνικά

- Ο Ων-μία λέξη μόνο (Ehyeh στα εβραϊκά).

Ο Θεός απεκάλυψε τον εαυτό του, σχεδόν μία χιλιετία πριν ανακαλυφθεί από τους Έλληνες φιλοσόφους, μέσω του ρήματος είναι που εκτείνεται πέρα από τα όριά του, ως το απόλυτο Ων, η προέλευση κάθε ύπαρξης, αλλά και ως ένας προσωπικός θεός, ένα «εγώ» σε διάλογο με την ανθρωπότητα· κάτι που οι Έλληνες δεν θα είναι σε θέση να καταλάβουν μόνο μέσω της ανθρώπινης λογικής. Ο Θεός γι’ αυτούς θα παραμείνει μία αφηρημένη έννοια.

Στο άλλο πέρας της Βίβλου, στο τελευταίο κείμενο της Καινής Διαθήκης, κατά το τέλος του πρώτου αιώνα, ο Ευαγγελιστής Ιωάννης είπε τον τελευταίο λόγο: «…ο Θεός αγάπη εστίν» (Α’ Ιωάννου 4:8,16)… Ο προσωπικός Θεός που αποκαλύφθηκε στο Μωυσή, δεν παραμένει απαθής αλλά στέκεται πλάι μας. Δεν τον χαρακτηρίζει ο ναρκισσισμός αλλά η κοινωνικότητα. Δεν διαθέτει υπέρτατο εγωισμό αλλά υπέρτατη φιλαλληλία. Γεννά αιωνίως τον Υιό ως αληθινός Θεός, με αυτόν και εν αυτώ, με τον οποίο μοιράζεται την ίδια ζωή, το ίδιο είναι. Ο Υιός ευχαριστεί αιωνίως τον πατέρα για οτιδήποτε λαμβάνει από εκείνον. Και αυτή η βαθιά σχέση που τους ενώνει είναι ένα τρίτο πρόσωπο: ο σύνδεσμός τους, η αληθινή αγάπη, το Άγιο Πνεύμα.

Η παιδαγωγική του Θεού χαρακτηρίζεται από μεγαλοφυΐα και απλότητα. Είπε τα πάντα στον Μωυσή, με μία μόνο εβραϊκή λέξη (το υποκείμενο συμπεριλαμβάνεται στο ρήμα): «Ehyeh». ΕΙΜΑΙ Ο ΩΝ. Στο τέλος της Αποκάλυψης μιλά για τη ζωή του, που αγνοούν οι φιλόσοφοι, με τρεις λέξεις: Ο Θεός αγάπη εστίν. O Θεός είναι πραγματικά το ύψιστο Ον, το απόλυτο Ον· αλλά το αποκορύφωμα του όντος, η υπερβατική και ύψιστη μορφή του δεν είναι τόσο η ευφυΐα ή η δύναμη ή η πυκνότητα, όσο η αγάπη. Το ύψιστο ον δεν είναι τίποτε άλλο από αγάπη. Είναι το έσχατο μυστικό του Όντος, το μυστικό του Θεού· βαθύ, συνεκτικό και φωτεινό διότι οι σχέσεις ανάμεσα στα τρία πρόσωπα δεν πολλαπλασιάζουν την ύπαρξη του Θεού, αλλά συνιστούν την ύψιστη ενότητα, αυτήν της ύψιστης αγάπης. Αναλογικά, η μητέρα ενός, πέντε ή δέκα παιδιών είναι η μόνο μία μητέρα που βιώνει αρμονικά αυτές τις πολλαπλές σχέσεις.

Οι θεολόγοι ανάγουν κάθε πρόβλημα σε μία αφηρημένη και θεωρητική αρχή. Ο ίδιος ο Θεός συνοψίζει τα πάντα στην πιο απλή, την πιο συνεκτική πρόταση που υπάρχει, διότι δεν υπάρχει τίποτε πιο συγκεκριμένο από την αγάπη, ούτε κάτι πιο διαφωτιστικό. Το καταλαβαίνουμε αυτό όσο αγαπάμε. Αυτό το φως είναι η πηγή όλων των άλλων.

2. Ένα φως σε όλη τη θεολογία

Αυτή η Βιβλική Αποκάλυψη διασαφηνίζει σταδιακά κάθε θεολογία. Ο Θεός δεν είναι τίποτε άλλο από αγάπη. Πρόκειται για την ουσία της ύπαρξής του. Δημιουργεί από αγάπη και για την αγάπη. Μας προσκαλεί αιωνίως να μοιραστούμε αυτή την αγάπη.

Κατά τη θεολογική μου κατάρτιση, εποχή κατά την οποία η θεολογία ήταν εξαιρετικά θεωρητική, οι συνάδελφοί μου από το γαλλικό σεμινάριο στη Ρώμη είχαν καταλάβει πολύ καλά ότι, προκειμένου να γίνουν αληθινοί ιερείς, θα έπρεπε να επανεξετάσουν εκ νέου όλη τη θεολογία τους, ξεκινώντας από την αγάπη που είναι το παν για το Θεό και για μας: «Κι εμείς γνωρίζουμε πια την αγάπη που μας έχει ο Θεός κι εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας σ’ αυτήν» (Α’ Ιωάννου 4,16). Σε τελική ανάλυση η θεολογία μιλά μόνο για την αγάπη.

Η ενανθρώπιση του Χριστού είναι η αγάπη του Θεού που έρρευσε και μεταδόθηκε.

Λύτρωση είναι η αγάπη του Θεού που ενανθρωπίστηκε για να σώσει το ανθρώπινο γένος. Αναλαμβάνει την ανθρώπινη φύση μας για να μας προσδώσει τη θεότητά Του. Θαυμαστή ανταλλαγή λένε οι πατέρες της εκκλησίας.

Η λύτρωση είναι κάτι περισσότερο, «Κανείς δεν έχει μεγαλύτερη αγάπη», λέει ο Ιησούς, «από κείνον που θυσιάζει τη ζωή του για χάρη των φίλων του» (Κατά Ιωάννην 15:13). Προχωρεί μέχρι το πέρας αυτής της θαυμαστής ανταλλαγής. Αναλαμβάνει την αμαρτία και την αθλιότητά μας για να μας δώσει την αγιότητά του και την ευτυχία. Ο Απόστολος Παύλος φθάνει μέχρι του σημείου να πει: «Αυτός που δεν είχε γνωρίσει αμαρτία, τον φόρτωσε ο Θεός με όλη την αμαρτία για χάρη μας» (Προς Κορινθίους Β΄ 5:21), για να εξαλείψει την αμαρτία μας με την πληρότητα της αγάπης του.

Η Εκκλησία είναι η ένωση του ανθρώπινου γένους στο «μυστικό του σώμα, την αληθινή άμπελο», όπως πιο αποτελεσματικά λέει ο Ιησούς: «Εγώ είμαι το κλήμα, εσείς οι κληματόβεργες» (Κατά Ιωάννην 15:1,5). Δεν λέει «Εγώ είμαι ο κορμός», αλλά λέει: «εγώ είμαι ολόκληρη η άμπελος»… Και εξηγεί, στο μέτρο του δυνατού: «εσείς μέσα μου και εγώ μέσα σας», το οποίο επαναλαμβάνεται σε όλο το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (κεφάλαια: 10.38 έως 17.21).

Τα Ιερά Μυστήρια είναι πράξεις της Σωτήριας Αγάπης Tου: αλάθητα όταν οι ιερείς επιτελούν στο όνομά του τα αισθητά σημεία που καθιέρωσε για να εκπληρώσει την υπόσχεσή του: Θα είμαι μαζί σας για πάντα.

Επιπλέον η Θεία Ευχαριστία, το μυστήριο των μυστηρίων, αποτελεί την απόλυτη δωρεά του εαυτού του: σώμα, ψυχή θεότητα στην αδιαχώριστη ενότητα των τριών προσώπων, στην ενότητα του μυστικού του σώματος, αδιαχώριστα στην κοινωνία της αγιότητας. Είναι η προσδοκία της κατάστασης κατά την οποία ο Θεός είναι «…τα πάντα εν πάσιν» (Προς Κορινθίους Α΄ 15:28).

3. Ένα φως στην πνευματικότητα

Αν κάποιος αναλογιστεί και διαλογιστεί ολόκληρη τη θεολογία κατά τον τρόπο αυτό, θεμελιωμένη στην αγάπη, είναι αυτοδικαίως πνευματικότητα. Δεν είναι πια απαραίτητο να κοπιάζει για τις «συνέπειες της ευσέβειας», όπως έλεγαν τα παλαιά εγχειρίδια. Η θεολογία της αγάπης είναι πνευματικότητα.

4. Ένα φως στη φιλοσοφία

Η Αγία Τριάδα με διαφώτισε σχετικά με τη φιλοσοφία. Ξεκίνησα τις πανεπιστημιακές μου σπουδές με φιλοσοφία στη Σορβόννη και το Καθολικό Ινστιτούτο, όπου διδάχθηκα την φιλοσοφία του Θωμά Ακυινάτη από τον Jacques Maritain. Εκεί ήλθα σε προσωπική επαφή με τον Henri Bergson, ο οποίος μετά από μια ολόκληρη ζωή έρευνας που ξεκίνησε με μία μάλλον υλιστική εκπαίδευση, οδηγήθηκε τελικά στην ανακάλυψη του Θεού μέσα από τις μαρτυρίες των χριστιανών μυστικών.

Θαυμάζω ιδιαιτέρως την ανακάλυψη των Ελλήνων φιλοσόφων που έφθασαν στο Θεό διαμέσου της λογικής. Όλα ξεκίνησαν από τον Παρμενίδη († 450 π.Χ). Είχε μία τέτοια βαθιά διαίσθηση του όντος που μέσω των τυχαίων όντων συνέλαβε το ύψιστο ον:

«Μόνο το είναι υπάρχει, όχι όμως και το μη είναι (Σ. τ. Μ. «…έστιν τε και ως ουκ έστι μη είναι»). Υπάρχει ένα και μοναδικό Ον, ακίνητο και τέλειο». Η αντίληψή μας ότι είμαστε πολλοί και σε κίνηση δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση, συμπέρανε, και ο Ζήνων ο Ελεάτης, μαθητής του και σημαντικός διαλεκτικός, αποφάνθηκε έξοχα:

- Το βέλος που κινείται προς το στόχο είναι ακίνητο, είπε. Δεν μπορεί να είναι σε πολλά μέρη ταυτόχρονα. Θα ήταν αντίθετο με την θεμελιώδη αρχή της ταυτότητας.

Οι διάδοχοί τους προχώρησαν πέρα από τις διδαχές αυτές. Ξεκινώντας από αυτούς τους παράδοξους αλλά εμβριθείς στοχασμούς, ο Πλάτων και αργότερα ο Αριστοτέλης συνέλαβαν προοδευτικά το διαχωρισμό ανάμεσα στο τυχαίο, πολλαπλό και κινητό που συλλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων, και το αναγκαίο, ενιαίο, αμετάβλητο ον: αρχή, τελικό αίτιο και πηγή κάθε ύπαρξης. Είναι ένας, τέλειος και πηγή κάθε ενέργειας.

Όμως επιδιώκοντας να διεισδύσει στη ζωή του Θεού, η αξιοθαύμαστη αυτή φιλοσοφία προσέκρουσε σε ένα σκάνδαλο. Το μοναδικό και τέλειο ον θα μπορούσε μόνο να αγαπά τον εαυτό του: έτσι θα ταυτιζόταν με τον υπέρτατο εγωισμό και τον υπέρτατο ναρκισσισμό. Ο Αριστοτέλης, που έγραψε μία πραγματεία για τη φιλία, αντιλαμβανόταν την αγάπη ως ύψιστη αξία. Δεν τόλμησε να πει ότι ο Θεός είναι πρόσωπο. Έτσι προσκολλήθηκε στην ευρωστία των αφηρημένων συμπερασμάτων του. Όμως μετά από αυτόν η φιλοσοφία, εκτιθέμενη στο ίδιο λανθάνον σκάνδαλο, θα ταλαντευόταν πάντα ανάμεσα στον πανθεϊσμό, όπου όλα είναι Θεός, και τον αθεϊσμό, όπου τίποτα δεν είναι Θεός.

Ο Πανθεϊσμός είναι η σύγχυση ανάμεσα στον υπερβατικό Θεό και τη Δημιουργία. Αλλά οι Στωικοί ανέτρεξαν σ’ αυτόν προκειμένου να ανακαλύψουν στο Θεό την ηθική θέρμη μίας αλληλεγγύης που ενώνει τα πάντα. Ο Απόστολος Παύλος επαινεί αυτή την διαίσθηση στο λόγο του επί του Αρείου Πάγου στην Αθήνα, παραθέτοντας στίχο από τον διδακτικό ποιητή των ελληνιστικών χρόνων Άρατο (Σ. τ. Μ. Άρατος ο Σολεύς 313-240 π.Χ.): «εν αυτώ γαρ ζώμεν και κινούμεθα και εσμέν, ως και τινες των καθ’υμάς ποιητών ειρήκασι» (Πράξεις Αποστόλων 17:28), δηλ. γιατί μέσα σ’ αυτόν ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε όπως λένε και μερικοί απ’ τους δικούς σας ποιητές. Ωστόσο συμπληρώνει ως διόρθωση: «Είναι ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο κι όλα όσα υπάρχουν σ’ αυτόν.» (Σ. τ. Μ. Πράξεις 17:24). Όσο για τους άθεους αυτοί στηρίζονται αποκλειστικά στον άνθρωπο.

5. Ένα φως στην ανθρωπότητα

Η Αγία Τριάδα είναι το φως για τον άνθρωπο. Η Βίβλος το επιβεβαιώνει από την πρώτη κιόλας σελίδα όταν λέει:

Ποιήσωμεν άνθρωπον κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’ ομοίωσιν. Ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο σύμφωνα με τη δική του εικόνα. Κατά τη μορφή του έπλασε ο Θεός τον ΑΝΘΡΩΠΟ, άνδρα και γυναίκα, δηλαδή έπλασε ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΔΥΟ. Δημιουργώντας τον άνθρωπο ο Θεός λέει ΕΜΕΙΣ.

Δημιουργεί τον άνθρωπο στον ενικό: Ο ΘΕΟΣ δημιούργησε «ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ», διότι ο άνθρωπος είναι ένα: ως εκ τούτου η ιστορία της δημιουργίας αποκλείει κάθε είδους ρατσισμό. Ταυτόχρονα δημιουργεί τον άνθρωπο πολλαπλό: «άρρεν και θήλυ εποίησεν αυτούς» πολλαπλό και διαφοροποιημένο. Τους δημιουργεί ημιτελείς και συμπληρωματικούς, προορισμένους από τη φύση για την αγάπη που τους κάνει ένα και τους καλεί να δημιουργήσουν εν Θεώ και άλλα ανθρώπινα όντα, τα τέκνα τους. «Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε», τους λέει ο Θεός (Γένεσις 1:28).

Ο άνθρωπος είναι πάνω απ’ όλα οικογένεια, που είναι η φυσική κοινωνία, η βαθιά και στενή σχέση που αποτελεί το αριστούργημα της δημιουργίας. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικός σε όλα τα επίπεδα· και οι άνθρωποι αποκτούν όλο και περισσότερο επίγνωση της ενότητας και της αλληλεγγύης χάρη στην έκρηξη της επικοινωνίας. «ίνα ώσιν εν καθώς ημείς έν εσμεν – για να είναι ένα μεταξύ τους, όπως εμείς είμαστε ένα», λέει ο Ιησούς στο Κατά Ιωάννην 17:22.

Η ενότητα των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος γοήτευσε τον Φόιερμπαχ και τον Μαρξ, τους ιδρυτές του αθεϊστικού κομμουνισμού. Τους αναφέρω στο βιβλίο μου (σελ. 321). Θέλησαν να ελευθερώσουν τον άνθρωπο από τον ατομικισμό και τον εγωισμό του, δραστικά, καταργώντας την ιδιοκτησία που στρέφει τον κτητικό άνθρωπο προς τον εαυτό του, προκειμένου να αποκτήσουν κατ’ αυτό τον τρόπο συνείδηση της ενότητας· τραγουδούσαν: «Η Διεθνής ενώνει το ανθρώπινο γένος». Δυστυχώς, η προσχώρηση του Φόιερμπαχ στον υλισμό, σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό του Χέγκελ, τον κάνει να υποκαθιστά την αγάπη με την πάλη των τάξεων και την επικοινωνία με τον κολεκτιβισμό. Και ως αποτέλεσμα η δικτατορία του προλεταριάτου και τα γκουλάγκ.

Κι όμως ο Φόιερμπαχ και ο Μαρξ δανείστηκαν την βασική ιδέα του ιδανικού τους από την Αγία Γραφή. Επιδίωξή τους ήταν να επιτύχουν σταδιακά τη σοσιαλιστική κοινωνία, που θα απέδιδε στον καθένα σύμφωνα με την εργασία του, και έπειτα την κομμουνιστική, που θα απέδιδε ανάλογα με τις ανάγκες του: μία ιδέα που κυριολεκτικά αντιγράφεται από τις Πράξεις των Αποστόλων (κεφ. 2.45 και 4.35), όπου περιγράφεται το κοινωνικό μοντέλο πρώτων χριστιανικών κοινωνιών. Επιπλέον «κομμουνισμός» είναι ένας ακόμη όρος σε –ισμός που υποδεικνύει υπερβολή. Ο «κομμουνισμός» διαστρέφει την λατινική λέξη κοινωνία (λατ. communio, ελληνικά κοινωνία), που προσδιορίζει την πρωτοχριστιανική κοινωνία σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων (4.32): «Του δε πλήθους των πιστευσάντων ην η καρδία και η ψυχή μία… Όλοι όσοι πίστεψαν είχαν μία καρδιά και μία ψυχή).

6. Ένα φως στις αρχέγονες αιτίες του Σύμπαντος

Η Αγία Τριάδα διασαφηνίζει επίσης τη γνώση του κόσμου. Οι επιστήμες αποκωδικοποιούν αξιοθαύμαστα το πώς, τη μηχανική του κόσμου, για την οποία η Αποκάλυψη δε λέει τίποτε. Η Αγία Τριάδα ρίχνει φως στο γιατί.

Το μεγάλο φιλοσοφικό πρόβλημα από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων είναι: «Γιατί ο κόσμος φαίνεται ταυτόχρονα ένας και πολλαπλός», δεδομένου ότι αυτό μοιάζει αντιφατικό

Ο Παρμενίδης απέκλειε το πολλαπλό, το οποίο δεν ήταν γιαυτόν τίποτε άλλο παρά μία αυταπάτη. Το ον είναι ένα. Δεν υπάρχει πλήθος όντων. Τα πάντα είναι αναγκαία και αμετάβλητα. Για τον Ηράκλειτο αντίθετα, τα πάντα είναι πολλαπλά και δεν υπάρχει ενότητα. «Τα πάντα ρει», είπε και «δεν είναι δυνατόν να εισέλθει κανείς στον ίδιο ποταμό δύο φορές».

- Λοιπόν, όχι, δεν πρόκειται για δίλημμα. Δεν τίθεται θέμα να αποκλείσουμε το ένα ή το πολλαπλό. Ο κόσμος είναι και ένας και πολλαπλός, ο Θεός είναι Ένας σε υπερθετικό βαθμό, διότι τίποτε δεν είναι περισσότερο Ένα από την αγάπη· αλλά είναι επίσης και πολλαπλός, διότι, προκειμένου να αγαπάμε, πρέπει να είμαστε πολλοί. Τα τρία πρόσωπα του Θεού-Αγάπη δεν είναι άτομα, τα τρία πρόσωπα δεν είναι παρά Σχέσεις, όπως λέει έξοχα ο Θωμάς Ακυινάτης. Τοιουτοτρόπως συγκροτείται αενάως η ύψιστη Ενότητα, με συσχετισμό, αμοιβαιότητα, αμοιβαία εσωτερικότητα: "…εν εμοί ο Πατήρ καγώ εν αυτώ-δηλ. ο Πατέρας ζει μέσα σ’ εμένα, κι εγώ ζω μέσα στον Πατέρα" (Κατά Ιωάννην 10.38)· "καθώς συ, πάτερ, εν εμοί καγώ εν σοι -δηλ. όπως εσύ, Πατέρα, είσαι ενωμένος μ’ εμένα κι εγώ μ’ εσένα" (σποράδην στο Κατά Ιωάννην 10.38 έως 17.20-21). Πρόκειται γι’ αυτήν την πολλαπλή ενότητα που απεικονίζει ο κόσμος σε όλα τα επίπεδα.

Στο απείρως μικρό, το άτομο είναι ένας πυρήνας γύρω από τον οποίο έλκονται ένα ή περισσότερα ηλεκτρόνια και ο ίδιος ο πυρήνας αποτελείται από πληθώρα σωματιδίων, τα οποία οι επιστήμονες αρχίζουν προοδευτικά να ταυτίζουν: περισσότερα από δέκα πρωτόνια, νετρόνια νετρίνια, μεσόνια, μποζόνια, λεπτόνια, μυόνια κ.τ.λ...

Στο απείρως μεγάλο, ο κόσμος μας αποτελείται από πληθώρα πλανητών που είναι σε τροχιά γύρω από τον ήλιο, κατ’ αναλογία με το άτομο. Στο γαλαξία μας, υπάρχουν δισεκατομμύρια παρόμοια αστέρια γύρω από τα οποία περιστρέφονται άλλοι πλανήτες· και πέρα από το γαλαξία μας, υπάρχουν δισεκατομμύρια γαλαξίες, εκτοξευμένοι στο διάστημα κατά την αρχική έκρηξη του big bang: μία ασύλληπτη συγκέντρωση ενέργειας και συνεχούς θερμότητας που εξαπλώνεται και διαλύεται κατά την επέκταση του σύμπαντος με την ταχύτητα του φωτός. Είναι η ενέργεια που ενοποιεί και συγκροτεί την ενότητα αυτού του πολλαπλού κόσμου, ο οποίος αρχικά ήταν συμπυκνωμένος σε ένα μικροσκοπικό μόριο, δισεκατομμύρια φορές μικρότερο από το κεφάλι μιας καρφίτσας. Η ενέργεια που ενοποιεί τον κόσμο σε κάθε επίπεδο αποτελεί μία μακρινή εικόνα του Αγίου Πνεύματος, το οποίο η Παράδοση προσδιορίζει ως τον δεσμό και την αγάπη που ενώνει τον Πατέρα και τον Υιό.

Βρίσκουμε άλλες εικόνες του Θεού σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Πρώτα υπάρχει το κύτταρο με τον πυρήνα του και το πρωτόπλασμα, έπειτα το ζωντανό ον, οργανικό, φυτικό ή ζωικό: αυτόνομη έμψυχη ενότητα που εμπεριέχεται σε μία οργανική πολυπλοκότητα κυττάρων, που προσιδιάζει στο πνεύμα, την πηγή κάθε ύπαρξης. Τα ανώτερα ζωικά είδη με τη σειρά τους, συναθροίζονται σε κοινωνίες, με βάση την οργάνωση και την επικοινωνία, όπως οι κυψέλες και οι φωλιές των μυρμηγκιών. Και στην κορυφή υπάρχουν οι ανθρώπινες κοινωνίες στις οποίες ο Θεός έδωσε την τελειότερη εικόνα του. Δεν πρόκειται για αντίγραφα. Αν η οικογένεια είναι ενωμένη, πατέρας, μητέρα, παιδί, δεν υπάρχει η σειρά της Αγίας Τριάδος, όπου ο Υιός έρχεται δεύτερος και το Άγιο Πνεύμα (θηλυκό στα εβραϊκά) έρχεται τρίτο. Η αγάπη όμως είναι η ίδια.

Η μελέτη της Αγίας Τριάδος με βοήθησε επίσης να καταλάβω τη βαθιά σύγκλιση μεταξύ θεολογίας, την οποία έχουμε ορθά κατανοήσει, και επιστήμης. Βέβαια υπάρχουν αρκετές διαφορές. Η επιστήμη αποκωδικοποιεί το πώς· η θεολογία το γιατί Αλλά η εξέλιξη τις φέρνει πολιτιστικά πιο κοντά.

Οι Έλληνες, οι θεμελιωτές της σύγχρονης επιστήμης, προβληματίζονταν για την ουσία. Για τον Αριστοτέλη, η σχέση ήταν απλώς μία κατηγορία της ύλης (η τέταρτη κατηγορία). Η σύγχρονη επιστήμη επικεντρώνεται στη σχέση· και αν συνειδητοποιήσουμε την τελευταία λέξη της Αποκάλυψης: Ο Θεός είναι αγάπη, κατανοούμε ότι τα πάντα είναι σχέσεις: Ο Θεός είναι σχέση αφού είναι αγάπη. Και η Δημιουργία υφίσταται μόνο διαμέσου της σχέσης της με τον Θεό. Εν συντομία, η Αποκάλυψη μας βοηθάει να κατανοήσουμε

- αφενός ότι ο Θεός δεν είναι τίποτε άλλο παρά Σχέση

- αφετέρου ότι ο κόσμος βρίσκεται σε καθαρά υπερβατική σχέση προς το Θεό, πέρα από την κατηγοριοποίηση της σχέσης από τον Αριστοτέλη, αφού όλα τα όντα της δημιουργίας τείνουν προς μία σχέση με τον Δημιουργό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η χάρη αποτελεί καθαρή σχέση προς το Θεό που μας αναπλάθει σύμφωνα με την εικόνα του. Ο άγιος Louis-Marie Grignon de Montford επεσήμανε πολύ σωστά ότι η Παναγία είναι όλη συναφής προς τον Θεό, είναι η «σχέση με το Θεό» (Σχέση προς τον Θεό, είχε πει ο Βérulle πριν από αυτόν).

Ένας εξέχων σύγχρονος επιστήμονας ο Olivier Costa de Beauregard συνήθιζε να μου λέει: «Τα πάντα είναι σχέση και αυτό είναι το μόνο απόλυτο». Στηριζόταν στον Henri Poincaré (1913) που διαμόρφωσε πριν τον Αϊνστάιν τις εξισώσεις της σχετικότητας (χωρίς να γενικεύει). Αλλά στον Poincaré ο τύπος δεν είναι τόσο καλά διατυπωμένος: πρόκειται για τις σταθερές της σχετικότητας. Αυτός ο τύπος με συνάρπασε.

- Πρόκειται για τον καλύτερο φιλοσοφικό προσδιορισμό της Αγίας Τριάδος, απάντησα. Ο Θεός είναι αγάπη, δεν είναι τίποτε άλλο από αγάπη, δεν είναι τίποτε άλλο από σχέση. Η δημιουργία αποτελεί σχέση προς το Θεό. Προέρχεται από το Θεό. Τείνει προς το Θεό, το τελικό αίτιο, όπως είχε ήδη ανακαλύψει ο Αριστοτέλης. Κατά κάποιο τρόπο βρίσκεται σε τροχιά γύρω από το Θεό. Πρόκειται άραγε για ένα ακόμη σημείο ότι η ιστορική πάλη ανάμεσα στην επιστήμη και την πίστη μετατρέπεται σε αρμονία και σύγκλιση;

Τι είναι αγάπη;

Σχεδόν τελειώνω...

- Όμως θα αναρωτηθείτε, δεν μας έχεις εξηγήσει το κύριο σημείο: αφού ο Θεός είναι αγάπη και μας καλεί σε αιώνια αγάπη, τι είναι αγάπη;

Δεν υπάρχει κάτι πιο δύσκολο να προσδιοριστεί από την αγάπη διότι νιώθουμε την αγάπη. Την βιώνουμε. Την αντιλαμβανόμαστε διαισθητικά αλλά δεν μπορούμε να την προσδιορίσουμε καθαρά, όπως δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε και το ον. Μπορούμε να πούμε ότι: «Είναι ένα συναίσθημα, μία έλξη που ενώνει τα πρόσωπα»· ή «είναι κοινωνία, το να μοιράζεται κανείς, η ευτυχία του να είμαστε μαζί, είναι δωρεάν, πέρα από συμφέρον, είναι αυτό που μένει όταν έχουμε χάσει τα πάντα».

Η λέξη «αγάπη» είναι διφορούμενη· μπορεί να εκφράζει αντίθετα πράγματα. Όταν ένας εραστής λέει «σ’ αγαπώ», μπορεί να εκφράζει τελείως διαφορετικά αν όχι αντίθετα πράγματα. Είτε απλή επιθυμία, τον έρωτα: «θέλω να σε έχω, να σε χρησιμοποιώ να κυριαρχώ πάνω σου, να τρέφομαι από σένα». Αυτός ο εγωιστικός έρωτας δημιουργεί δυστυχισμένους εραστές, θύματα που συμπεραίνουν με πικρία: «με κορόιδεψαν». Σε ακραίες περιπτώσεις, ο διεστραμμένος άνθρωπος σκοτώνει έπειτα το θύμα του, σύζυγο ή παιδιά (που γίνονται στόχοι παιδόφιλων), όπως διαβάζουμε κατά καιρούς στις εφημερίδες.

Όμως, «σ’ αγαπώ» μπορεί επίσης να σημαίνει (και αυτό είναι το φυσιολογικό) –θέλω το καλό σου, την ευτυχία σου και θα δώσω τη ζωή μου γι’ αυτό. Η αληθινή αγάπη είναι ένα δώρο, ένα δώρο του εαυτού μας μέχρι το θάνατο, πέρα από το θάνατο. «...καλύτερο είναι να δίνεις παρά να παίρνεις» είπε ο Ιησούς σύμφωνα με τις Πράξεις Αποστόλων 20:35.

Ο Φρόιντ αγιοποίησε την επιθυμία. Δεν εννοώ ότι η επιθυμία είναι κάτι κακό, είναι μία διάσταση της ύπαρξής μας: ο δυναμισμός της άγριας φύσης μας· όμως είναι μόνο ο προθάλαμος, η πρώτη κίνηση αγάπης. Εδώ, η Αγία Τριάδα μας διαφωτίζει. Στο Θεό δεν υπάρχει επιθυμία διότι κατέχει τα πάντα. Είναι τα πάντα. Βρίσκεται πέρα από κάθε επιθυμία. Αποτελεί ο ίδιος δώρο.

Μας καλεί να μετατρέψουμε την επιθυμία σε δώρο. Προγραμμάτισε αυτή τη μεταστροφή στην ίδια τη φύση. Το μωρό είναι λαίμαργο. –Είναι όλο ένας πεπτικός σωλήνας, μου είπε ένας φίλος γιατρός υπερβάλλοντας κάπως.

Οι νέοι συχνά παραμένουν εγωιστές. Αφυπνίζονται ως προς την φιλαλληλία όταν ανακαλύπτουν το έτερον ήμισύ τους. Επιθυμούν την ευτυχία του άλλου που θα είναι και δική τους κοινή ευτυχία.

Μερικές φορές το στάδιο αυτό παραλείπεται. Αυτό οδηγεί σε ζευγάρια δυστυχισμένα και σε διαζύγια. Αλλά κατά το επόμενο στάδιο, όταν κάνουν παιδιά, τα πράγματα αντιστρέφονται. Οι εγωιστές είναι διατεθειμένοι να κάνουν κάθε θυσία για τα παιδιά τους. Τα φροντίζουν και τα περιθάλπουν νυχθημερόν όταν είναι άρρωστα. Ο παππούς μου συνήθιζε να λέει:

- Αυτό που δίνουμε στα παιδιά μας, δεν θα είναι ποτέ σε θέση να μας το ανταποδώσουν, αλλά θα το ανταποδώσουν στα δικά τους παιδιά.

Λοιπόν ποια είναι η πεμπτουσία, η ιδιαιτερότητα, και το παράδοξο της αγάπης; Το μυστικό της αληθινής αγάπης είναι το πέρασμα από την αγάπη που είναι επιθυμία στην αγάπη που είναι δώρο: από τον έρωτα (από τον οποίο προέρχεται ο ερωτισμός) στην Αγάπη (Σ. τ. Μ. ελληνικά στο πρωτότυπο). Στην Καινή Διαθήκη δεν χρησιμοποιείται ο όρος έρως (τόσο κοινός στα ελληνικά) αλλά ο όρος Αγάπη προκειμένου να οριστεί η πραγματική αγάπη: αυτή που υπάρχει στο Θεό.

Διότι ο Θεός είναι πέρα από την επιθυμία· έχει τα πάντα, είναι τα πάντα. Ο Θεός δεν είναι παρά δώρημα, δωρεά, υπεραφθονία. Μας καλεί να εξαγνίσουμε και να μεταμορφώσουμε την επιθυμία σε δωρεά, πράγμα που συμβαίνει σε φυσικό επίπεδο όπως προαναφέραμε. Είναι το νόημα της μυστηριώδους ρήσης που τόσο συχνά επαναλαμβάνεται στα τέσσερα Ευαγγέλια.

- Όποιος θέλει να σώσει τη ζωή του θα τη χάσει· όποιος όμως εξαιτίας μου χάσει τη ζωή του θα τη βρει, (Σ. τ. Μ. Κατά Ματθαίον 16:25) διότι ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας σε κοινωνία με τον άλλο (και τελικά με το Θεό). Και ο Ιησούς μας αποκαλύπτει αυτό το μυστικό πιο καθαρά, λέγοντας: - Υπάρχει περισσότερη ευτυχία στο να δίνεις παρά στο να λαμβάνεις.

Η αγάπη τοποθετεί αυτούς που αγαπούν στην ίδια κατηγορία. Κάποιος Άγγλος λόρδος όρισε την φιλία ως εξής: -Είναι αυτό που κάνει μερικές φορές ένα λόρδο να προτιμά τους κηπουρούς του από τους ανθρώπους της ίδιας κοινωνικής τάξης με αυτόν. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε: η αγάπη είναι αυτό που βάζει το σπουδαιότερο στην υπηρεσία του ελάχιστου… Ο βασιλιάς των παραμυθιών στα πόδια της νεαρής βοσκοπούλας· οι γονείς στην υπηρεσία των παιδιών τους ως οι πιο αφοσιωμένοι υπηρέτες.

Τέτοια είναι η αγάπη του Χριστού για μας. Αυτός που είναι ίσος προς τον Πατέρα, «…πήρε μορφή δούλου για μας» λέει ο Απόστολος Παύλος (Προς Φιλιππησίους 2:7). Το απέδωσε συμβολικά με τη νίψη των ποδών των μαθητών του πριν το Μυστικό Δείπνο (Κατά Ιωάννην κεφ. 13), οι οποίοι ένιωσαν αμήχανοι και τρομοκρατημένοι. Σε μία παραβολή υπόσχεται ότι στο ουράνιο δείπνο, είναι εκείνος που θα ζώσει τη μέση του για να περιποιηθεί αυτούς που θα βρει να αγρυπνούν (Κατά Λουκάν 12:37). Πρόκειται για ένα εσχατολογικό σημείο (Κατά Λουκάν 22.18, Προς Κορινθίους Α΄11.28) που έδωσε πριν το Μυστικό Δείπνο.

Ο Απόστολος Παύλος λέει ότι ο Χριστός έλαβε μορφή δούλου για εμάς (Προς Φιλιππησίους 2.7) «Κανείς δεν έχει μεγαλύτερη αγάπη», λέει ο Ιησούς, «από κείνον που θυσιάζει τη ζωή του για χάρη των φίλων του» ( Σ. τ. Μ. Κατά Ιωάννην 15:13). Το είπε με σεμνότητα, με ταπεινότητα, χωρίς να χρησιμοποιεί τη λέξη «εγώ», αλλά το έπραξε μέχρις εσχάτων. Στο βιβλίο μου περιγράφεται αναλυτικά και τεκμηριώνεται όλο αυτό με βάση την Αγία Γραφή και τη Χριστιανική Παράδοση.

Συμπέρασμα

Είναι καιρός να ανακεφαλαιώσουμε. Θα το κάνω απλά με βάση τις βιβλικές αναφορές του Ιησού. Τα πάντα περιέχονται σε δύο ή τρεις μικρές προτάσεις, χωρίς θεωρία, χωρίς αφηρημένες έννοιες, που ωστόσο ξεπερνούν τα γλωσσικά μας όρια και την πεπερασμένη φύση μας.

-πρώτον: ο Πατέρας και εγώ είμαστε ένα – έπειτα, και είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα: ώστε να είναι όλοι ένα όπως εμείς είμαστε ένα.(Κατά Ιωάννην 10:30)

Εξηγεί αυτή την ταυτότητα συμπληρωματικά, από την άποψη της εσωτερικότητας και της οικειότητας: «καθώς συ, πάτερ, εν εμοί καγώ εν σοι -δηλ. όπως εσύ, Πατέρα, είσαι ενωμένος μ’ εμένα κι εγώ μ’ εσένα» (Κατά Ιωάννην, σποράδην, 10:38 έως 17:21-22)

Η αγάπη εκτείνεται πέρα από τις λέξεις Ο Ιησούς την ορίζει από την άποψη της συγκατοίκησης, της ενότητας, της ασφάλειας και τελικά της ταυτότητας: «Εγώ είμαι το κλήμα, εσείς οι κληματόβεργες». Δεν μπορούμε να επαναλαμβάνουμε πολύ συχνά αυτές τις συγκλονιστικές λέξεις. Δεν λέει «Εγώ είμαι ο κορμός», αλλά λέει: «εγώ είμαι ολόκληρη η άμπελος»…Βρισκόμαστε εντός Του. Μας θεοποιεί ως τμήμα του εαυτού Του. «Όποιος χάσει τη ζωή του (για χάρη του Θεού ή των συνανθρώπων του) θα τη βρει», προσθέτει ο Ιησούς.

Ο Θεός μάς καλεί σε μία αγάπη χωρίς όρια σε διάρκεια, τελειότητα, ποιότητα. Προκαλεί αμηχανία και αναστάτωση. Είναι η περιπέτεια της ζωής μας που δεν έχει προορισμό το θάνατο αλλά την εν Θεώ ευτυχία. Η αγάπη είναι αμοιβαιότητα. Η τέλεια αγάπη αποτελεί τέλεια αμοιβαιότητα. Ο Θεός παίρνει μορφή και προσδιορίζεται μέσω της αγάπης προς τον πλησίον. Όποιος λέει «αγαπώ το Θεό, μισεί όμως τον αδελφό του, είναι ψεύτης», λέει ο ευαγγελιστής Ιωάννης (Α΄ Ιωάννου 4.20). Έτσι θα γίνει η κρίση: «Γιατί πείνασα και μου δώσατε να φάω» (Κατά Ματθαίον 25. 35). Και θα εκπλαγείτε γι’ αυτό, λέει ο Ιησούς.

- Αλλά πότε Κύριε;
- Σας βεβαιώνω πως αφού τα κάνατε αυτά για έναν από τους άσημους αδελφούς μου, τα κάνατε για μένα (Σ.τ.Μ. Κατά Ματθαίον 25. 40).

Τόσο μεγάλη είναι η ενότητα μεταξύ Εκείνου και ημών. Και ο Απόστολος Παύλος φαίνεται να ξεχνά το θεοκεντρισμό, όταν καταλήγει να λέει, χωρίς να υπαινίσσεται την αγάπη του Θεού: «Αυτός που αγαπά τον άλλο έχει τηρήσει το σύνολο των εντολών του Θεού» (Προς Ρωμαίους 13:8-9· πρβ Α΄ Ιωάννου 4:8· 4:19-20)

Σε ευχαριστούμε Κύριε που είσαι το Παν· για εσένα όπως και για εμάς· που είσαι η πληρότητα για εσένα και για μας, στην πληρότητα του Θεού που είναι τα πάντα εν πάσιν.

Η αγάπη δεν είναι ένα αντικείμενο είναι ένα χάρισμα, ενότητα, μοναδικότητα. Είναι κάτι παραπάνω από γνώση· είναι πράξη, μία ένωση πέρα από κάθε γνώση, διότι η γνώση είναι πεπερασμένη και απορροφάται κατά κάποιο τρόπο από την ενότητα. Όταν αγκαλιάζουμε κάποιον δεν κοιταζόμαστε πια, γιατί είμαστε πολύ κοντά, πολύ ενωμένοι. Το παιδί κλείνει τα μάτια όταν αναζητά ανακούφιση στα χάδια της μητέρας του. Χάνουμε τον εαυτό μας στην αγάπη αλλά τον ξαναβρίσκουμε πέρα από εμάς, στον άλλο και τελικά στο Θεό που είναι τα πάντα εν πάσιν. Κάθε ένα από τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος αγαπά τα άλλα δύο προσωπικά, αλλά και τα τρία συγκροτούν μία και ταυτόσημη αγάπη. Ο Πατέρας είναι η μοναδική πηγή αγάπης. Το Άγιο Πνεύμα είναι η επίτευξη και η πηγή διάχυσής της, αυτό που εμπνέει, ενοποιεί και πληροί όλη τη γη και κατοικεί σε καθέναν από μας.